Surmacki (Surmaj-Surmacki, Zurmaj, Zsurmay, Dzurmanski, Dzurmany, Schumlanski, Żurmański) Leopold (Lipót) (ok. 1815 – 1867), podpułkownik w powstaniu węgierskim 1849 r., pułkownik w armii Królestwa Sardynii.
Ur. w Bolesławiu w gub. radomskiej, był prawdopodobnie synem Adama (1787 – po 1853), porucznika w 2. pp Legii Nadwiślańskiej, rannego w bitwie pod Saragossą (4 VIII 1808), komendanta garnizonu Exea w Cincovillas w Asturii, kapitana w sztabie XII Korpusu (7 VII 1813), autora napisanych w r. 1847 wspomnień „Gawędy żołnierza i przypomnienia z życia autora (1808–1816)” (fragment pt. „Saragossa w roku 1809. Wyjątek z niedrukowanych dotąd pamiętników” opublikował w „Bibl. Warsz.” 1850 t. 4). Bratem S-ego był August (Augustyn) (przed 1813 – 1870), uczestnik powstania listopadowego, chorąży w 3 p. ułanów, emigrant we Francji, członek Tow. Demokratycznego Polskiego (TDP) w Lisieux i Houfleur, ochotnik Legionu Polskiego Adama Mickiewicza w r. 1848 (wraz z innymi członkami TDP wystąpił z niego 18 VI 1848), oraz uczestnik wojny krymskiej, gdzie był podporucznikiem w 5. p. ułanów Dywizji kozaków sułtańskich; po powrocie do Paryża pracował w przedsiębiorstwie dystrybucji gazu. Zaprzyjaźniony był z Janem Matejką i jego bratem, Zygmuntem (Edmundem), których gościł w r. 1865; od r. 1867 kilkakrotnie odwiedzał Kraków, gdzie dzięki Matejce zamieszkał. Pochowany został na cmentarzu Rakowickim.
Od r. 1825 uczył się S. w Gimnazjum św. Anny w Krakowie. W r. 1831 walczył jako ochotnik w powstaniu listopadowym; służył w Legii Nadwiślańskiej, został ranny. Po upadku powstania przedostał się do Galicji, a następnie na Węgry, gdzie wstąpił do armii austriackiej. Odtąd używał nazwiska Zurmaj (Zsurmay). Służył w węgierskim 10 p. huzarów im. Wilhelma jako szeregowiec (1832), kapral (od jesieni 1835), wachmistrz (od lata 1839) i podporucznik (od 10 VI 1845). W l. czterdziestych stacjonował ze swym pułkiem w Galicji w Romanowie pod Zbarażem. Po wybuchu rewolucji wiedeńskiej, w marcu 1848, podał się 23 III t.r. do dymisji i wyjechał do Lwowa. Tam jednak «nie znalazł dla siebie miejsca» (Z. Miłkowski). Podobno wiosną t.r. walczył pod dowództwem Ludwika Mierosławskiego w powstaniu wielkopolskim; miał uczestniczyć w bitwach pod Miłosławiem (30 IV) i Sokołowem (2 V). Po ogłoszeniu odezwy L. Kossutha, wzywającej do przyłączenia się do powstania węgierskiego pułków spoza granic Węgier, wrócił do Romanowa, gdzie namówił dwa szwadrony (175 osób) z 10. p. huzarów do przejścia na stronę powstańców. Dn. 26 X objął dowództwo zrewoltowanego oddziału, po czym udał się ze Zbaraża przez Trembowlę do Buczacza (28 X), a następnie przeszedł Dniestr (30 X) i 10 XI dotarł do Mármarossziget (obecnie Sigetu Marmaţiei). Mianowany 12 XI rotmistrzem, dowodził swymi żołnierzami w walkach w północnym Siedmiogrodzie przeciw wojskom austriackim feldmarsz. A. Buchnera, a później marsz. F. Schlika. Po rozbiciu armii siedmiogrodzkiej wysunięto w pierwszych dniach grudnia kandydaturę S-ego na dowódcę powstania w Siedmiogrodzie. Mimo odmowy, motywowanej niedostateczną znajomością języka węgierskiego, faktycznie dowodził przez kilka dni siedmiogrodzkim powstaniem, do 9 XII, gdy naczelną komendę objął gen. Józef Bem. Pod jego dowództwem walczył S. w kampanii zimowej, m.in. uczestniczył w zajęciu 25 XII Kolozsváru (obecnie Cluj) i wyparciu wojsk austriackich z północnej części Siedmiogrodu. Za męstwo został awansowany 3 II 1849 do stopnia majora (z datą 23 I). Prawdopodobnie 15 III t.r. uczestniczył w zajęciu Nagyszeben (obecnie Sibiu). W marcu Bem rozkazał rozstrzelać za niesubordynację dwóch huzarów S-ego; nie mogąc temu zapobiec, S. popadł w konflikt z Bemem i w rezultacie poprosił o przeniesienie do dywizji huzarów gen. G. Kmety’ego. Z nową jednostką uczestniczył w czerwcu w walkach nad rzeką Raba, a od poł. lipca w kampanii w południowych Węgrzech przeciw armii feldmarsz. J. Jelačicia. Dn. 25 VII awansował do stopnia podpułkownika (z datą 16 VII). Wziął udział 9 VIII w bitwie pod Temesvárem (obecnie Timişoara), gdzie wojska austriackie feldmarsz. J. von Haynaua zadały decydującą klęskę głównym siłom węgierskim gen. Bema; S. został wtedy ranny w głowę. Po podpisaniu kapitulacji 13 VIII złożył broń 21 VIII pod Borosjenő (obecnie Ineu). Postawiony przed austriackim sądem wojskowym, został skazany 6 XII w Arad na karę śmierci; 18 XII zamieniono wyrok na osiemnaście lat ciężkiego więzienia w twierdzy Arad.
W poł. r. 1850 władze austriackie ułaskawiły S-ego i przekazały go, jako urodzonego w Król. Pol., w ręce władz rosyjskich. Uwięziony, dopiero w październiku 1852 uzyskał zgodę na osiedlenie się w dobrach Jangród w pow. olkuskim, które dzierżawił jego ojciec. Pozostawał pod stałym dozorem policyjnym. Wiosną 1853 wyjechał do Francji i zamieszkał w Paryżu w Hotelu «Kornel». Przebywał następnie w Tulonie, skąd po wybuchu wojny krymskiej wraz z 27 ochotnikami wypłynął 6 XI 1854 na statku «Bertholet» do Stambułu. Wstąpił tam do tworzącego się 2. p. kozaków sułtańskich pod dowództwem gen. Władysława Zamoyskiego i 17 XI t.r. wyruszył na front. Starał się o dowództwo pułku jazdy, ale nie otrzymawszy nominacji, opuścił oddział i odtąd śledził wojnę krymską «wedle gazet» (Miłkowski). Wg Michała Czajkowskiego był S. autorem pamfletu Nahajka Kirkorówka, wyszydzającego płk. Franciszka Kirkora, dowódcę 1. p. kozaków sułtańskich. Znany z poglądów demokratycznych, był inicjatorem i jednym z sygnatariuszy krytycznego wobec gen. Zamoyskiego „Memoriału ze Stambułu…” („Demokrata Pol.” 1855 ark. 1; B. Czart., rkp. 5610), przesłanego 25 IX 1855 do Paryża ks. Adamowi Jerzemu Czartoryskiemu. Po zakończeniu wojny osiadł w Stambule, gdzie przy jednej z głównych ulic założył kawiarnię prowadzoną «na sposób węgierski»; znający go z tego czasu Miłkowski zapamiętał, że S. «za drzwi wyrzucał gości, co kawy jego smaczną nie znajdowali».
Gdy latem 1859, w czasie wojny Austrii z Francją i Królestwem Sardynii, utworzono legion węgierski, S. wstąpił do niego w randze pułkownika. Niebawem jednak legion został rozwiązany i S. przeszedł w r. 1860 jako pułkownik do armii Królestwa Sardynii. Po utworzeniu polskiej szkoły wojskowej w Genui, a następnie w Cuneo, nawiązał bliższe kontakty z gen. L. Mierosławskim, a wg szpiega Juliana Bałaszewicza należał w r. 1862 do jego «zaufanych» współpracowników. W czasie powstania styczniowego przebywał S. w Bukareszcie. Ofiarował swoje usługi Wydz. Wojny Rządu Narodowego, który 4 IX 1863 polecił go dowódcy powstania na Rusi gen. Edmundowi Różyckiemu. Nie wiadomo, czy S. otrzymał od Różyckiego obiecane pieniądze na podróż do Lwowa. W poł. maja 1864, jako delegat węgierskiego działacza emigracyjnego gen. G. Klapki, uczestniczył w Bukareszcie wraz z płk. H. Kupa w misji odebrania transportu broni z Wielkiej Brytanii oraz zbadania możliwości zorganizowania powstania węgierskiego w Mołdawii i na Wołoszczyźnie, m.in. z udziałem przebywających tam Polaków. Pośredniczył S. w tym czasie w kontaktach polskich emigrantów postyczniowych z władzami rumuńskimi. W r. 1865 wyjechał do Paryża, gdzie przebywał jego brat August. Po zawarciu w lutym 1867 ugody austriacko-węgierskiej przyjechał, jako Zsurmay Lipót, do Budapesztu; zamieszkał u Węgierki, poznanej w r. 1849. Wstąpił w tym czasie do Związku Honwedów (Honvédegylet), grupującego weteranów powstania węgierskiego. Wysokiego wzrostu, imponującej postawy i awanturniczego usposobienia, budził S. zawsze respekt i obawę. Zmarł 21 VIII 1867 w Budapeszcie; pochowany został na pesztańskim cmentarzu przy ul. Kerepesi.
S. prawdopodobnie nie założył rodziny.
Kovács I., A lengyel Légió. Lexikona, 1848–1849, Budapeszt 2007; Łątka J., Polacy w Imperium Otomańskim i Republice Turcji. Słownik, Kr. 2005; Uczestnicy ruchów wolnościowych w latach 1832–1855 (Królestwo Polskie). Przewodnik biograficzny, Wr. 1990; – Bona G., Tábornokok és tőrzstisztek az 1848/9 évi szabadságharcban, Budapest 2000; Borsi-Kálmán B., Hungarian Exiles and the Romanian National Movement, 1849–1867, New Jork 1991; tenże, Nemzetfogalom és nemzetstratégiák. A Kossuth-emigráció és a román nemzeti törekvések kapcsolatárak történetéhez, Budapest 1993 s. 153; Csapaloros I., Bratankowie w krzywym zwierciadle, W. 1986 s. 171; Kovács I., Józef Bem. Bohater wiecznych nadziei, W. 2002; tenże, Polacy w węgierskiej Wiośnie Ludów 1848–1849. „Byliśmy z Wami do końca”, W. 1999 (jako Zsurmay Lipót, fot.); Rédvay I., Huszáraink hazatérése 1848–49-ben, Budapest 1941; – [Bałaszewicz J. A.] Potocki A., Raporty szpiega, Oprac. R. Gerber, W. 1973 I (mylnie August, zamiast Leopold); Bieliński S., Ruszczewski H., Dziennik czynności i wypadków podczas misji generała Wysockiego do Turcji od 11 XII 1853 do 8 II 1855, Oprac. J. Fijałek, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 6: 1960; Czajkowski M., Moje wspomnienia o wojnie 1854 roku, Wyd. J. Fijałek, W. 1962; Dok. Wydz. Wojny; Leniek, Książka pamiątkowa Gimn. św. Anny, s. 260; [Miłkowski Z.] Jeż T. T., Od kolebki przez życie, Oprac. A. Lewak, Kr. 1936 II; tenże, Sylwety emigracyjne, Lw. 1904 s. 175–85; Rucki J. W., Bem w Siedmiogrodzie i w Banacie, Lw. 1862; – „Honvéd” 1867 nr 4 s. 31; – B. Czart.: rkp. 5606, 5610, 5636, 5644; – Informacje Istvána Kovácsa z Budapesztu.
Bibliogr dot. Augusta Surmackiego: Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; Kirkor S., Polscy donatariusze Napoleona, Londyn 1974 s. 201; Tyrowicz, Tow. Demokr. Pol.; – Zgórniak M., Matejko w Paryżu, Kr. 1998; – Józef Ignacy Kraszewski. Leopold Kronenberg. Korespondencja 1859–1876, Wyd. M. Dynowska, Kr. 1929; Kostenicz K., Kronika życia i twórczości Mickiewicza. Styczeń 1848 – grudzień 1849, W. 1969; Legion Mickiewicza. Wybór źródeł, Oprac. H. Batowski, A. Szklarska-Lohmannowa, Wr. 1956; Potrykowski J. A., Tułactwo Polaków we Francji. Dziennik emigranta, Oprac. A. Owsińska, Kr. 1974 II; Stanisława Serafińska. Jan Matejko. Wspomnienia rodzinne, Kr. 1955; – „Czas” 1870 nr 297; – B. Czart.: rkp. 5606; B. Jag.: Klepsydry, sygn. 224649 V k. 880; – Informacje Piotra Wierzbickiego z Kr.
Elżbieta Orman i Janusz Pezda